UTANGULIZI

Serikali kupitia Shirika la Taifa la Maendeleo (NDC) inatekeleza mradi wa magadi uliopo Engaruka,  Wilayani Monduli katika Mkoa wa Arusha. Mradi wa magadi ni moja kati ya miradi ya kimkakati iliyo muhimu katika kujenga uchumi wa viwanda nchini kwa kuanzisha viwanda vya msingi na viwanda vingine vitumiavyo malighafi magadi.

Utafiti na lengo la kujenga kiwanda cha kuzalisha magadi ulianzia katika Ziwa Natron. Mwaka 2006 NDC iliingia ubia na Kampuni ya TATA Chemicals ya India kwa ajili ya kujenga Kiwanda cha kuzalisha Magadi kutoka Ziwa Natron. Mradi huu ulipata upinzani mkubwa kwa sababu za kimazingira na kiokolojia ikihusisha ndege aina ya flamingo. NDC iliamua kutafuta chanzo kingine cha kuzalisha magadi ambapo ilipelekea kupatikana kwa magadi katika Bonde la Engaruka. Bonde la Engaruka lipo

umbali wa takribani kilomita 58 kusini mashariki mwa Ziwa Natron. Hivyo utafiti wa awali ulifanyika mwaka 2008 kwa NDC ikishirikiana na Wakala wa Jiolojia Tanzania (GST). Hii ilifuatiwa na Utafiti wa kina uliuofanyika mwaka 2010-2013 ambao ulionesha kuwepo kwa magadi ya kutosha na kushauri ufanyike upembuzi yakinifu (techno-economic study) kwa ajili ya kujenga kiwanda.

2    UPEMBUZI YAKINIFU

Kazi ya upembuzi yakinifu imefanywa na Shirika la Utafiti na Maendeleo ya Viwanda Tanzania (TIRDO) katika kipindi cha kuanzia Julai 2019 na kuhitimishwa Mei 2021. Upembuzi yakinifu ulihusisha, pamoja na mambo mengine, kuhakiki wingi wa magadi soda yaliyopo, tathmini ya masoko ndani na nje ya nchi, tathmini ya athari kwa mazingira, tathmini ya miundombinu inayohitajika na kufahamu gharama za ujenzi wa kiwanda, sehemu ya kuweka kiwanda, teknolojia bora ya kuvuna magadi na soko la magadi.

3    NJIA ZILIZOTUMIKA KUFANYA UPEMBUZI YAKINIFU

Katika kufanya upembuzi yakinifu, zilitumika njia mbalimbali. Hii ni pamoja na kufanya mapitio ya takwimu na taarifa za nyuma zinazohusiana na eneo linalolengwa kwa ajili ya uchimbaji wa magadi soda, kutembelea eneo la mradi katika Bonde la Engaruka na kufanya uchunguzi wa kijiolojia (geological mapping) na jiofizikia (geophysical surveys). Njia zingine zilizotumika ni pamoja na kupampu magadi kutoka kwenye visima (pumping tests), uchunguzi wa miamba choronge (re-logging of cores), kuchukua sampuli za miamba na magadi (brine), usanifu (process design), uchakataji wa taarifa na takwimu (data analysis) na kufanya modeli (modelling).

4    MATOKEO YA UPEMBUZI YAKINIFU

4.1     Uhakiki wa Magadi Soda

Bonde la Engaruka limefunikwa zaidi na mchanga au mawe (superficial deposits) ambao chanzo chake ni volcano. Bonde hili limezungukwa na milima ya volcano kama vile Kerimasi, Essimingor na Burko. Mito na vijito (vingi vikiwa ni vya msimu) vinayotelemka kutoka milima jirani, hutiririsha maji katika Bonde la Engaruka kutoka pande zote na hii inaongeza chumvi ya ziada (zinazotokana na miamba ya volkano) katika magadi yaliyoko katika miamba inayobeba magadi soda. Upembuzi yakinifu umebaini kuwa:

^§   Bonde la Engaruka linayo matabaka (stratigraphic units) yenye ukubwa mbalimbali yanayojumuisha udongo wa mfinyanzi, mchanga laini (fine sand), mchanga mnene (coarse sand) na chumvi (salt layers) na mapande makubwa ya chumvi (thick layer of crystalline salts) hususani yenye sodium carbonate na sodium bicarbonate.

^§   Magadi (brines) yaliyomo katika matabaka yya udongo (sediments) yana madini mengi ya sodium bicarbonate na sodium carbonate. Sampuli zilizochukuliwa zimeonesha kuwa na madini ya sodium bircarbonate gramu 12.0 mpaka gramu 25.49 kwa lita na madini ya sodium carbonate gramu 125.93 mpaka 245.92 kwa lita.

^§   Sampuli za miamba na udongo zilionesha Na⁺ and Ca²⁺ kutawala katika madini ya aegirine-augite, plagioclase, hedenbergite, carbonates na chumvi mbalimbali hususani trona.

^§   Jumla ya discharge katika visima vilivyopampiwa (The combined discharge of all pumped boreholes) katika uwezo wa mita za ujazo 171.805 kwa saa vilionesha drawdown ambayo ni ya kawaida na hii inaashiria kutakuwepo na uzalishaji mzuri wa miamba au matabaka yenye magadi (indicating presence of good productive aquifers).

Ukadiriaji uliofanyika mwaka 2013 ulionesha uwepo wa magadi (brine) takriban mita za ujazo 4,680,000,000 yanayoongezeka (brine replenishment) kwa mita za ujazo 1,875,000 kwa mwaka. Katika uhakiki uliofanywa na TIRDO umeonesha uwepo wa takriban mita za ujazo 3,294,704,894 za magadi (brine) zenye sodium bircarbonate tani milioni 59 na sodium carbonate tani 664.24. Hata hivyo kazi ya kuhakiki wingi wa magadi soda kwa ukamilifu katika Bonde la Engaruka inahitaji kuchimba visima vingine. Baadhi ya visima vilivyoripotiwa kuchimbwa awali na kuhusishwa katika utafiti havikuonekana na visima vingine vikiwa na urefu mfupi kinyume na matarajio. Visima vitakavyochimbwa (exploratory cum production boreholes) vitatumika kukamilisha utafiti na visima hivi pia vitatumiwa katika uzalishaji wa magadi.

4.2   Mchanganuo wa Soko la Magadi Soda

Mwaka 2018 nchi ya China ilikuwa ndio mtumiaji mkubwa wa magadi soda kwa takribani asilimia 41.6% ya soko lote duniani. Bei ya mauzo ya Magadi Soda inaendelea kupanda duniani kutokana na kuongezeka kwa mahitaji kuliko uzalishaji wake. Bei ya magadi soda iliongezeka kwa asilimia 0.84% katika kipindi cha mwaka 2011-2018 mpaka kufikia kiasi cha dola za Marekeni 301 kwa kila tani ya magadi soda katika mwaka 2018. Kenya ndio nchi pekee inayouza magadi katika nchi za Afrika Mashariki. Soko kubwa la Kenya lipo katika nchi ya India. Katika mwaka 2018 nchi za Afrika mashariki zilikuwa na upungufu wa wa tani 60,000 kwa ajili ya mahitaji ya ndani. Tanzania iliagiza tani 40,000 ikifatiwa na Uganda iliagiza tani 15,000. Kufatana na viashiria vya kibiashara katika mwaka 2014-2018, kwa wastani bei ya kuagiza magadi soda ilikuwa ni dola za kimarekani 302 kwa kila tani.

Kwa makisio ya uzalishaji wa magadi soda utakaofanyika katika Bonde la Engaruka ni tani 500,000 kwa mwaka. Uzalishaji huu utaweza kukidhi mahitaji ya ndani ya nchi, ukanda wa Afrika Mashariki na soko la kimataifa. Wastani wa asilimia 87 ya uzalishaji utakaofanyika utatumika kwa ajili ya soko la nje ya nchi. Soko la ndani litaweza kutumia kiasi cha asilimia 13 mpaka 30 kufikia mwisho wa mwaka 2030 baada ya kuhamasisha viwanda vya ndani kutumia magadi haya. Watumiaji wakubwa wa madini haya ni viwanda vya vioo, viwanda vya sabuni ambavyo vinatumia zaidi ya asilimia 60 ya mahitaji ya sasa ya magadi soda. Kwa kuanzia uzalishaji wa magadi utakuwa ni tani 500,000/= kwa mwaka na uzalishaji unaweza kuongezwa baadae mpaka kufikia tani 1,000,000/= kutegemea na ukuaji wa soko la ndani na nje ya nchi.

4.3   Tathmini ya Teknolojia ya Uvunaji wa Magadi

Tathmini iliyofanyika ilipelekea kuchagua carbonation process kuwa njia inayofaa katika uchenjuaji wa magadi katika Bonde la Engaruka. Uchenjuaji huu unajumuisha matumizi ya gesi ya kaboni dioksidi katika magadi (brine) yaliyochujwa ambapo sodium carbonate (Na2CO3) hubadilishwa kwenda kwenye sodium bicarbonate

(NaHCO3). Kwa kutumia hydro-cyclone and filtration chumvi ya Sodium bicarbonate hutengwa kutoka katika solution (mother liquor). Chumvi iliyopatikana huoshwa, kukaushwa na kiasi fulani huwezwa kuingizwa katika soko kama sodium bicarbonate. Lakini sehemu kubwa sodium bircabonate hubadilishwa kuwa magadi soda.

4.4     Usanifu wa Mradi wa Magadi Soda

Usanifu wa mradi ulifanyika kuhusiana na aina ya mitambo (machinnery) inayohitajika kwa ajili ya uzalishaji wa magadi soda. Hii inajumuisha uchaguzi wa ukubwa wa mitambo ya uchenjuaji na usanifu wa mfumo wa kupampu magadi (brine pumping system), mabwawa ya kuhifadhia (settling/storage ponds) pamoja na kubainisha mfumo wa nguvu ya uzalishaji (steam and power generation systems). Pia imehusisha kutambua makisio ya gharama za vifaa vitakavyotumika.

Makisio ya gharama za kiwanda zinazojumuisha nishati ya uzalishaji (steam and power generation systems), kupampu magadi (brine pumping) na umeme kutoka TANESCO ni takribani dola za kimarekani milioni 307. Gharama hizi hazihusishi kujenga majengo ya kiwanda na miundombinu yake. Usanifu uliofanyika ni wa awali; front-end engineering design (FEED). Kiwanda halisi kitahitaji usanifu wa kina wa kiwanda na mitambo uchenjuaji, utengenezaji wa sehemu kuu za kiwanda (fabrication of major units), kusanifu ujenzi (design and construction of foundations for the major units) na usimikwaji wa mitambo (installation of all units and accessories). Utekelezaji wa shughuli hizi unashauriwa kuwa ni wa turnkey project.

4.5   Tathmini ya Mahitaji ya Kiwanda (Plant Utilities)

Makadirio ya matumizi ya maji katika kiwanda ni mita za ujazo 903 kwa siku. Utafiti wa vyanzo vya maji ulifanyika katika mito (surface water), maji ya ardhini (groundwater) na uwezekano wa kuvuna maji ya mvua katika maeneo ya karibu na mradi. Mto Engaruka na Chemchem za Lositete vilipendekezwa kuwa vyanzo cha maji yatakayotumiwa katika mradi wa Engaruka. Vyanzo hivi viko katika pande tofauti za eneo la mradi, kila chanzo kitakuwa na njia yake na miundombinu yake kufikia eneo la mradi. Hivyo usanifu (engineering designs) ulifanywa kutoka kwa kila chanzo hadi kwenye eneo ya mradi. Gharama ya usambazaji wa maji inakadiriwa kuwa takribani dola za kimarekani milioni 1.86. Inapendekezwa nishati ya kuendeshea mradi kutoka gridi ya kitaifa ya TANESCO na makaa ya mawe.

4.6     Eneo la Ujenzi wa Kiwanda na Usanifu wa Miundombinu

Vigezo vya kuchagua eneo linalofaa kwa ujenzi wa kiwanda ni pamoja na sababu za kiikolojia, historia ya mafuriko ya eneo la mradi, hali ya kijiolojia ya eneo hilo na ripoti kutoka kwa tafiti nyingine zilizofanyika katika eneo la mradi. Majengo ya makazi yalisanifiwa kulingana na uongozi na kada ya wafanyakazi (staff cadre hierarchy). Katika eneo lililopendekezwa, huduma mbalimbali za kijamii zilizingatiwa. Makadirio (estimated bill of quantities) kwa ajili ya majengo ya kiwanda na mji (township) ni takribani dola za kimarekani milioni 15.3.

4.7     Usafirishaji wa Magadi Soda

Utafiti wa usafirishaji wa magadi soda umeonesha kuwa, kwa usafirishaji mzuri wa mizingo na mitambo wakati wa kipindi cha kwanza cha mradi na wakati wa uzalishaji inapendekezwa kuwa: barabara ya lami ya kilomita 18 ijengwe kutoka makutano ya Kiwanda cha Engaruka hadi eneo la uchenjuaji. Barabara hii itagharimu takribani dola za kimarekani milioni 8.22, Kuboresha barabara ya Mto wa Mbu hadi Loliondo angalau hadi kufikia kwenye makutano ya Engaruka, Kuboresha kwa kiwango cha lami cha barabara ya km 95 kutoka Moshi hadi Longido kama njia mbadala iwapo kuna dharura